Het is voor een ieder die een bepaalde prestatie moet leveren een gegeven dat zich daarbij allicht een of meer problemen kunnen voordoen. Deze variëren van zeer eenvoudige tot ingewikkelde vraagstukken die opgelost moeten worden. De aard van problemen voor een werknemer, manager, medicus, technicus of piloot kan liggen in de verscheidenheid van de taken die in hun onderlinge samenhang uitgevoerd moeten worden. Hoe groter deze samenhang hoe meer die de moeilijkheidsgraad van problemen zal beïnvloeden. Daarbij is ook de mate van zelfstandigheid in het nemen van beslissingen voor de probleemoplossing van belang, hetgeen ook bepalend is voor de reikwijdte van de verantwoordelijkheid. Hoe meer zelfstandigheid in het werk, hoe groter daardoor de verantwoordelijkheid voor de gevolgen van genomen beslissingen is. Zelfstandigheid in de taakverrichting wordt vooral bepaald door het wel of niet gebonden zijn aan vooraf bekende voorschriften en procedures, gegeven instrukties en aanwijzingen. Ook moeten opvattingen over wat wel of niet acceptabel is, meegenomen worden in de besluitneming van degene die daarvoor verantwoordelijk is. De publieke opinie over goed ondernemerschap is een belangrijke drijfveer voor maatschappelijk verantwoord omgaan met zowel organisatie, de daarin werkzaam zijnde personen alsmede met het milieu. Waar de wijze van taakverrichting gestandaardiseerd is, zal de zelfstandigheid in het werken doorgaans gering zijn. Immers, de ruimte om zelf beslissingen te kunnen nemen is nagenoeg niet aanwezig. De vraag hoe zelfstandig iemand kan werken wordt in elk geval uitgedrukt in het meer of minder gebonden zijn aan procedures en voorschriften. Onze verantwoordelijkheid in werkverband moet uitsluitend betrekking hebben op de materiële en/of immateriële schade die een voor zijn functie geschikte werknemer kan veroorzaken, waarbij van opzet of grove nalatigheid duidelijk geen sprake is. Alle schade die tijdens het werken kan ontstaan als gevolg van ongeschiktheid van de werker voor zijn of haar functie, blijft buiten beschouwing wanneer het gaat om het beoordelen van de kans op fouten in de taakvervulling. Wie bij voorbaat niet geschikt lijkt te zijn voor een bepaalde job mag daarom nooit daarmee belast worden. Hoe grillig is de praktijk op dit gebied wel niet? Het gezegde: ”over het paard getild worden” is u stellig wel bekend. Volgens een in 1969 door Laurence Peter en Raymond Hill geformuleerde wet ( het Peterprincipe) zal in een hiërarchie elke werknemer opklimmen tot hij zijn niveau van onbekwaamheid heeft bereikt. In de ambtelijke en politieke sfeer schijnt het Peterprincipe onbekend te zijn. Het antwoord is u wel bekend. Vooral in technische functies bestaat de kans op niet te voorkomen schade, denk bijvoorbeeld aan milieuschade, die vaak niet tot het verantwoordelijkheidsgebied van de functiehouder gerekend wordt. Vaak is schade veroorzaken inherent aan de taakverrichting zelf. De verantwoordelijkheid van de werker kan ook betrekking hebben op de veiligheid van anderen. Bij het bedienen van apparatuur, denk maar aan de constructiewerkplaats, is de mogelijkheid dat iets mis kan gaan, niet uitgesloten. Dat anderen daardoor letsel kan worden toegebracht is evenmin uitgesloten. Onjuiste beslissingen nemen en die ook (doen) uitvoeren kan, vooral op het niveau van beleid en bestuur, de organisatie in haar geheel schaden. Werknemers tekortdoen door discutabele besluiten van leidinggevenden veroorzaakt psychische schade bij betrokkenen waarover maar al te vaak wordt gezwegen. In politieke functies kunnen de gevolgen van onjuiste besluiten de totale samenleving schade berokkenen. In veel gevallen is het mogelijk vooraf maatregelen te treffen ter voorkoming van schade, waardoor het verantwoordelijkheidsvraagstuk voor de werker dan niet aan de orde komt. Het vooraf treffen van veiligheidsvoorzieningen raakt niet het verantwoordelijkheidsgebied van de houtbewerker, maar van de leiding van het bedrijf. Dat onduidelijkheden op dit gebied in voorkomende gevallen tot ernstige conflicten kunnen leiden, is niet moeilijk in te zien. De manager of ondernemer draagt intern zijn of haar verantwoordelijkheid voor de goede bedrijfsvoering. In de externe sfeer zijn die verantwoordelijkheden van niet te onderschatten betekenis. Imago- en reputatieschade zijn niet zo makkelijk weg te werken. Soms is die schade onherstelbaar. Denk hierbij maar aan de producent van levensmiddelen of van dranken. Vermeldenswaard is dat naarmate de omvang en reikwijdte van de verantwoordelijkheid van iemand in een werkorganisatie of in een beleids- of bestuurlijke functie toeneemt, de voorspelbaarheid van eventuele schade, zowel intern als extern gericht, zal afnemen. Het is daarom niet zonder reden dat het plaatsen van personen op deze posities met de nodige zorgvuldigheid dient te geschieden. U merkt zelf wel hoe vaak blunders, met verstrekkende gevolgen, begaan worden als gevolg van volstrekt verkeerde keuzen bij de invulling van belangrijke posities in de organisatie, maar ook in het openbaar bestuur. Het laatste vooral moet leiders van politieke partijen ernstig worden verweten dat zij zich bij het doen van hun voordachten voor politieke functies niet zelden meer laten leiden door hun gevoelens dan door het weldenkende verstand.
Stanley Westerborg
Organisatieanalist
