Het militaire verleden van 1980 tot 1988. Dieptepunten als de Decembermoorden van 1982 en de Moiwana-slachting in 1986. Hoe ga je om met dat verleden? Een politiek van straffeloosheid en voorbarige amnestie heeft geleid tot tweedeling en het onvermogen om te kunnen rouwen en pijnlijke geschiedenissen te verwerken. Het project om te komen tot verwerking via waarheidsvinding en verzoening is gestart met een interview: ‘De getuigenis van president Bouterse’. De titel van dit artikel zegt wat ik verwacht van dit project.
Het initiatief om een streep onder het verleden te trekken, is steeds uitgegaan van (kringen rond) de hoofdverdachte van de Decembermoorden. Een van de eerste maatregelen van die kant: de wijziging van de Amnestiewet 1989 ofwel de aanname van de aangepaste Amnestiewet 2012. Hiermee werd aan de moordverdachten amnestie verleend nog voordat zij waren veroordeeld en gestraft voor die moorden. Deze amnestiewetten hebben alleen gezorgd voor verwarring. Ze maken het onmogelijk om te bepalen hoeveel criminelen zijn ontsnapt aan straf. Mensen met bloed aan de handen werden gezuiverd van de smet die aan hen kleeft. Het is zelfbedrog. Een van de ernstige gevolgen was dat verdachten van strafbare feiten konden terugkeren op hoge posten. In Suriname is nog niemand veroordeeld voor misdaden begaan in het militaire tijdperk en tijdens de Binnenlandse Oorlog. De personen die hebben aangezet tot deze wetten hebben geen zuiver moraal. Ze handelen zo dat strafbare handelingen ongestraft blijven. Als iedereen zo handelt, dan krijg je een onleefbare samenleving waarin straffeloosheid heerst. De wetten hebben niet bijdragen aan de duurzame ontwikkeling van het land.
De aangepaste amnestiewet is een juridische verdorvenheid: het laat de moord op veertien ongewapende prominente burgers ongestraft passeren. Ook oorlogsmisdaden begaan tijdens de Binnenlandse Oorlog zijn ongestraft gebleven. Overigens moeten oorlogsmisdaden worden onderscheiden van soldaten die bevelen moesten opvolgen en vochten voor hun leven. De bevelhebbers die opdracht gaven om oorlogsgevangenen en burgers te martelen en te doden, die hebben vuile handen. Dat zijn de rotte appels. De amnestie betekent: stilte over criminele wandaden in het militaire verleden. Sommige verdachten, nu bejaard, zijn zeer invloedrijk en belangrijk geworden in de politiek. Het is ongewenst.
Er zijn drie groepen die de politiek van het militaire verleden vormgeven. Tussen die groepen bestaat een wisselwerking door familiebanden. Aan de ene kant, de voorstanders van amnestie en verzoening die graag een streep onder het verleden trekken. Aan de andere kant, de nabestaanden die de grondregels van de rechtstaat willen volgen. De voorstanders zaaien angst en dreigen met geweldsuitbarsting als de hoofdverdachte wordt gearresteerd. De tegenstanders zijn woedend over hun gebrek aan speelruimte en de morele stompzinnigheid van de voorstanders. In het midden is een groep, misschien de generatie na 1980, die historisch naïef is en door electorale berekening gewonnen moet worden. Het gevolg van deze mix van angst, gebrek aan speelruimte en electorale winst is het niet terugdraaien van de amnestie en de poging tot verzoening. De moordverdachten en mensenrechtenschenders zijn tot nog toe succesvol ontsnapt aan recht en waarheid. Het onderhavige project kan hun succes verzegelen.
Een proces van amnestie en integratie is misschien onvermijdelijk. Maar amnestie wordt gegeven aan individuen en na waarheidsvinding en veroordeling in de rechtszaal. De dag des oordeels is uitgesteld. De revolutionaire periode in de jaren 80 was een griezelig tijdperk. De militairen waren ook bestuurders, die het volk in beroerde omstandigheden hebben achtergelaten. Er is geen gemakkelijke manier om die pijnlijke geschiedenis af te sluiten. Als dit project uitdraait op een verdediging van het revolutionaire verleden, dan zal dit nog meer pijn en vernedering toebrengen aan de nabestaanden. De initiatiefnemers zijn kennelijk niet tevreden met de feitelijke en objectieve waarheid, die in rechtszaal bekend wordt. Ze zoeken andere soorten waarheid. De getuigenis van Bouterse moet een waarheid opleveren. Hij zal vertellen hoe hij alles heeft ervaren en beoordeeld. Natuurlijk zal hij niets vertellen dat hem in de gevangenis kan brengen. Anderen zullen ook hun verhaal vertellen. Alle verhalen moeten kennelijk leiden tot een soort waarheid die iedereen zal geloven en accepteren. En dat moet dan de genezende en verzoenende waarheid zijn. De zondaars wordt gevraagd naar voren te komen, hun verhaal te vertellen en zo nodig sorry te zeggen. Uiteindelijk zal er misschien veel worden gehuild en gebeden en gaat iedereen tevreden naar huis. In de rechtszaal verloopt het anders. Verklaringen worden onder ede gegeven en men is verplicht de waarheid te vertellen. Liegen is meineed, een strafbaar feit. Elke verklaring wordt getest in een kruisverhoor om te bevestigen of de verklaring echt is. Stel dat in het onderhavige project de verdachte, schommelend in zijn hangmat, een onbevestigde verklaring geeft, wat dan? Zal men op grond van zo’n verklaring tot de conclusie komen dat de verdachte onschuldig is? Het project roept veel vragen op. Hoe onafhankelijk, onpartijdig en onbevooroordeeld is het? Je kan niet aan de indruk ontsnappen dat een en ander in scene is gezet. Er is niet genoeg tijd om goed te kunnen werken. Komen de bevindingen van het gerechtelijke onderzoek naar de Decembermoorden ook in het rapport te staan? Als er een verschil is tussen de waarheid van de hoofdverdachte en de waarheid zoals in het strafdossier bekend is, hoe gaat dit verklaard worden? Waarom moet het rapport aan DNA worden aangeboden? Het is een publicist die de president interviewt. Waarom moet dit verhaal (en verhalen van horen zeggen en geruchten) naar DNA? Hoe kunnen contradicties en inconsistenties in het verhaal worden ontdekt als een interview niet rechtstreeks wordt uitgezonden? Krijgen we de lichaamstaal te zien op vragen als: wat is de rechtvaardiging om te schieten op een groep prominente burgers die in hun onderbroeken opgesloten zitten en geen enkel gevaar vormen? Waarom moeten vrouwen en kinderen worden afgeslacht als men op zoek is naar een rebel? Is de verminking van lichamen en de kogelregen op lichamen niet bizar en schromelijk overdreven? Het is de vraag of dit project beduidend meer zal bijgedragen om de waarheid over moorden en mensenrechtenschendingen bloot te leggen dan al in de rechtszaal is gebeurd. Men wil vierhonderd of meer doden tijdens de militaire periode onderzoeken. Waarom niet eerst de beruchte bloedbaden van 8 december en Moiwana goed onderzoeken en afronden. Hierover is er al veel bewijs verzameld. De verdachten in deze zaken hebben amnestie gekregen voordat zij voor de rechter zijn verschenen. Ze zijn beloond voor hun zwijgen. Met de amnestie zullen ze nooit volledige openheid van zaken geven over wat ze hebben gedaan. Amnestie is hun ticket uit de gevangenis.
Er zijn twee goede redenen voor het onderhavige project. Een groter aantal slachtoffers en nabestaanden zullen hun verhalen kunnen vertellen. En meer mensen kunnen zich gaan verdiepen in de griezelige militaire periode. Misschien zal het project ook wat grondstof opleveren voor waarheidsvinding. Maar de situatie is rommelig: er is tweedracht, nabestaanden voelen zich verraden, verdachten doen zich voor als slachtoffers, iedereen ligt een beetje overhoop met elkaar. De essentie van waarheidsvinding en verzoening is dit. A zegt: “ik heb X gemarteld of vermoord in opdracht van B” en B zegt: “ja, ik heb de opdracht gegeven in opdracht van C, de baas”, en de baas zegt: “ja, ik heb de opdracht gegeven”. Dat is dan een volledige onthulling op grond waarvan A, B of C amnestie mogen zoeken. C mag A niet voor de wolven gooien en B en zichzelf beschermen. Het is onwaarschijnlijk dat het zo zal aflopen. Het lijkt eerder een rommeltje te worden. Niemand zal met de vinger worden aangewezen om naar de rechtbank te gaan. Niemand zal worden opgepakt. Daarom de voorspelling, meer verwarring en onevenwichtige verzoening dan waarheid. Alleen recht en waarheid maken vrij. Je kan liever leren leven met een pijnlijke geschiedenis, dan met een halvegare oplossing die niet tegemoet komt aan je gevoel voor recht en waarheid.
D. Balraadjsing (uit Nederland)
