De afgelopen week is er veel en wat mij betreft ongenuanceerd en niet professioneel gesproken over het fenomeen combinatieklassen of zoals de Engelsen dat noemen ‘multi grade classes’. Wie de onderwijsgeschiedenis van Suriname kent, zal wel begrepen hebben dat er vanaf het ontstaan van het onderwijs er sprake is geweest van combinatieklassen. Surinamers hebben de neiging om wat onderwijsinnovatie en organisatie betreft eerst te kijken naar Nederland. Welnu, in dat rijke land met een hoog ontwikkelde graad van onderwijsorganisatie komen op enkele scholen ook combinatieklassen voor. Ook in vele landen in onze regio komt het fenomeen combinatieklassen voor. Dus kan alvast gesteld worden dat er pedagogisch-didactisch bezien niets fout ligt aan combinatieklassen. Ik kom later hierop terug.
Wat wordt verstaan onder combinatieklassen?
Combinatieklassen zijn simpelweg klassen waarin leerlingen van diverse leerjaren of klassen in hetzelfde lokaal of klas zitten. Tegenover combinatieklassen staan de enkelvoudige klassen. In enkelvoudige klassen komt slecht één leerjaar of klas voor in een lokaal. Het wettelijk aantal leerlingen per klas voor een leerkracht is vastgesteld op 40 . De discussie om deze zogenoemde klassendeler te verlagen wordt al decennia gevoerd in Suriname. In Nederland is de verlaging van de klassendeler geruime tijd doorgevoerd, alhoewel er de laatste 10 jaren weer stemmen opgaan om de klassendeler weer op te trekken. De verlaging van de klassendeler heeft absoluut financiële consequenties tot gevolg. Zo moeten extra lokalen worden gebouwd, meer leerkrachten moeten worden aangetrokken, meer lesmateriaal worden aangeschaft etc. Het logische gevolg hiervan is ook dat de ondersteunende diensten institutioneel versterkt moeten worden. Dit alles kost extra financiële middelen. In een crisisperiode dienen er op diverse sectoren bezuinigingsmaatregelen getroffen te worden. In Nederland is ingekort op budgetten van scholen. Wil een school deze maatregelen overleven, dan dient er een aangepast beleid doorgevoerd te worden. Een van de aanpassingen zou dan kunnen zijn het optrekken van de klassendeler. Hierdoor kan men met minder leerkrachten aan meerdere leerlingen onderwijs verzorgen. Het combineren van klassen kan ook als maatregel getroffen worden om de kosten van onderwijs te beperken.
Waarom combinatieklassen?
Om pedagogische redenen kunnen combinatieklassen gevormd worden. Combinatieklassen kunnen ook gevormd worden vanwege een tekort aan leerkrachten, gebrek aan lokalen, maar ook om het geringe aantal leerlingen op de school of klas. In Suriname worden met name vanwege het tekort aan leerkrachten en lokalen alsook vanwege een gering aantal leerlingen van de school of de klas, combinatieklassen gevormd. De scholen in het Coppename/Wayambo-gebied zijn scholen die qua leerlingenpopulatie schommelen tussen 20 en 80 leerlingen per school. De klassen bestaan uit tussen de 1 en 15 leerlingen per klas. Als uitgegaan wordt van het laag geboortecijfer en de migratiestroom uit dit gebied dan zal het in de komende jaren nooit zo zijn dat je klassen krijgt boven het aantal van 15 leerlingen. Een sprekend voorbeeld is de tendens die zich binnen 3 jaar zich voltrokken heeft op Donderskamp. Binnen deze 3 jaren is het aantal leerlingen van de hele school terug gelopen van 105 naar 54. Het aantal leerlingen van Corneliskondre bedraagt 20. Dit impliceert dat ook op deze school er combinatieklassen gevormd worden. Het is wel een voorwaarde dat er trainingen verzorgd moeten worden hoe pedagogisch-didactisch op een adequate manier de lessen te verzorgen.
Voor- en nadelen combinatieklassen.
Er zijn onderwijskundig bekeken heel weinig of geen nadelen aan het werken met combinatieklassen. Voor de leerkracht die in deze klassen werken zonder een structurele planning aangaande de leertijd en de instructietijd, kunnen wat frustraties met als gevolg stress ontstaan. Met leertijd wordt bedoeld de tijd dat een leerling actief bezig is met een opgedragen taak door de leerkracht. Instructietijd is de tijd die de leerkracht in een lesuur besteedt aan didactische activiteiten als het geven van informatie, het bieden van individuele hulp en het organisatorisch leiding geven aan de klas. Tegenover het weinige nadeel van combinatieklassen staat er een aantal voordelen, zeker in onderwijskundige opzicht.
Ik noem enkele van deze voordelen:
1.Het zelfstandig leren wordt bevorderd.
2.Het groepsleren, dat zoveel positieve elementen in zich herbergt, wordt bevorderd.
3.De zwakke of minder sterke leerlingen worden door de sterke en vlotte leerlingen opgetrokken.
4.Het klassikaal onderwijs komt minder tot uiting dan in de enkelvoudige klassen.
5.De leerlingen verwerken schriftelijk aanmerkelijk meer individueel de leerstof
6.De leerkracht is genoodzaakt goede voorbereiding te maken om steeds betere resultaten te halen.
Surinaamse situatie
Ik heb eerder gesteld dat combinatieklassen in feite vanaf het ontstaan van het klassikaal onderwijs in Suriname bekend zijn. Ik kan met alle zekerheid stellen dat dit het geval is geweest in Ganzee en Koffiekamp respectievelijk vanaf 1848 en 1851. Het fenomeen combinatieklassen wordt als gevolg van de klassegrootte in diverse deelgebieden van Suriname steeds minder toegepast. Immers, het is niet mogelijk klassen van meer dan 25 leerlingen in een klas onder te brengen. In de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw hadden de meeste scholen in het binnenland combinatieklassen. Het is goed erbij te vermelden dat ook ik als leerling, leerkracht en schoolhoofd ervaring heb met combinatieklassen. De meeste leerkrachten van die periode hebben met tact en ijver met combinatieklassen gewerkt. Ik denk aan een bekende onderwijskundige die met mij haar ervaring deelde over de combinatieklassen op de Arronschool te Albina. Zij heeft in de jaren ‘60 op die school gewerkt. Vele oud-onderwijzers die dit artikel zullen lezen, zullen het met mij eens zijn dat combinatieklassen, ook in Suriname, gewerkt hebben, ondanks er geen specifieke didactische training aan leerkrachten verzorgd zijn om in combinatieklassen te werken. In elk geval komen er nog steeds, zij het op kleine schaal, combinatieklassen voor in gebieden waar een tekort aan leerkrachten bestaat of waar er ruimtegebrek is. Ik mag u verzekeren dat op meer dan 90% van de 93 scholen die geografisch als demografisch gecategoriseerd worden als scholen in het binnenland, geen combinatieklassen voorkomen. En deze trend zal zich in de meeste gebieden in het binnenland voortzetten.
Organisatiemodellen
Er bestaan twee organisatiemodellen voor het werken in combinatieklassen: het jaarklasmodel en het lokaalklasmodel. In het eerste model wordt elke klas beschouwd als een afzonderlijke klas. Bijvoorbeeld 5e klas ten opzicht van 6e klas. De leerkracht geeft bijvoorbeeld eerst de rekeninstructie aan de 5e klas en zet die aan het werk. Daarna volgt de instructie aan de 6e klas die Nederlands op het rooster heeft. In het tweede model wordt de klas als een geheel gezien. Deze klassen krijgen tegelijkertijd les in hetzelfde vak. U begrijpt dat er enige aanpassing van het leerplan zal moeten plaatsvinden bij het hanteren van dit model.
Uiteraard bestaan er diverse varianten tussen deze twee modellen.
In Suriname is uitgaande van mijn persoonlijke ervaringen gebruikgemaakt van een mix van beide modellen. In de hogere leerjaren is wat betreft de vakken Rekenen en Taal de klassen in de combinatieklas gescheiden gehouden. Wat de leervakken betreft is het lokaalklasmodel gehanteerd, hetgeen betekent dat bijvoorbeeld de leervakken tegelijkertijd aan de combinatieklassen worden gegeven. Ik hoop met dit summiere stuk de gemeenschap te hebben geïnformeerd over de combinatieklas als een wereld fenomeen, dat absoluut binnen de onderwijskunde (pedagogisch-didactisch) geaccepteerd is als model om onderwijs te bieden aan kinderen in kleine gemeenschappen als alternatief voor de enkelvoudige klassen.
Bert Eersteling
